DNA-onderzoek en slechtziendheid

Sinds er steeds meer bekend wordt over ons DNA, zoeken wetenschappers daar naar oorzaken van ziekten en aandoeningen, ook op oogheelkundig gebied. De laatste jaren doet men verassende ontdekkingen. We spreken ditmaal met Nicole Saksens. Zij studeerde medicijnen en is nu oogarts in opleiding. In de afgelopen drie jaren deed ze onderzoek naar verschillende vormen van macula degeneratie. Onlangs promoveerde ze cum laude aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Wat hebt u precies onderzocht?

We hebben gekeken naar klinische kenmerken en erfelijke factoren bij patiënten met leeftijdsgebonden macula degeneratie (LMD), dus bij mensen bij wie deze aandoening ‘in de familie´ voorkomt. We hebben onderzocht waarin de kenmerken en factoren verschillen van LMD-patiënten waarbij het niet in de familie voorkomt. Daarnaast hebben we onderzoek gedaan naar DCMD, een heel zeldzame vorm van erfelijke macula degeneratie die in één bepaalde familie in Nederland voorkomt. We ontdekten nieuwe, zeldzame mutaties in een gen waardoor een vlindervormige aandoening in de macula voorkomt.

Even in het kort: wat is macula degeneratie?

Bij macula degeneratie is de zogenoemde 'gele vlek' in het netvlies beschadigd. De gele vlek is een andere omschrijving voor 'macula'. Deze zit aan de achterkant van je oogbol in het netvlies. Het is een stukje geel pigment, niet groter dan enkele millimeters. Dat piepkleine stukje zorgt ervoor dat je scherp ziet, ofwel iets kunt fixeren. Als het beschadigd is, is je beeld wazig en soms vervormd. Je ziet bijvoorbeeld wel dat er iemand vóór je staat, of je ziet een bladzijde van een tijdschrift, maar het centrale deel is niet scherp. Daardoor kun je het gezicht niet goed zien of de letters niet lezen. Ongeveer één op de drie LMD-patiënten hebben familieleden die deze vorm ook hebben. Mijn onderzoeken hebben zich allemaal toegespitst op deze familiaire patiënten.

Wat hebt u gevonden?

Om te beginnen hebben we patiënten met macula degeneratie gevraagd of LMD in de familie voorkomt en zo ja bij hoeveel familieleden (ouders, broers en zussen). Onze gedachte was dat in families waarin veel mensen LMD hebben er een aanwijsbare genetische oorzaak zou moeten zijn. Het was een gelukkige bijkomstigheid dat de huidige patiënten over het algemeen nog uit grote gezinnen komen. Uiteindelijk hebben we bij de leden van bijna honderd families onderzocht of ze de aandoening hadden. We ontdekten dat het klinisch beeld en de rol van sommige risicofactoren verschillend zijn voor familiair LMD. Zo krijgen familiare patiënten ruim drie jaar eerder klachten en ontwikkelen ze vaker atrofie, de vergevorderde droge vorm van macula degeneratie. Nu we dit weten kunnen we de aandoening nog niet voorkomen, maar we kunnen de mensen die een verhoogde kans hebben wél inlichten over de risicofactoren.

Welke zijn dat?

Roken is een belangrijke factor maar ook het eten van rood vlees en te weinig lichaamsbeweging. Deze laatste twee factoren lijken een minder grote rol te spelen bij familiare patiënten

Wat kwam er uit het DCMD-onderzoek?

DCMD is de afkorting van dominant cystoid macula dystrofie. De D staat voor dominant, dat betekent: overheersende erfelijke factor, cystoid is de vorming van vochtblaasjes, de M is van macula en Dystrofie betekent: ontwikkelingsstoornis. Op dit moment zijn er in Nederland ongeveer honderd patiënten bekend die de aandoening DCMD hebben en uit stamboomonderzoek is gebleken dat ze allemaal afstammen van dezelfde voorvader in het begin van de achttiende eeuw. Vanaf de kinderleeftijd ontstaan er vochtblaasjes in het netvlies die tot visusproblemen leiden. Daarna ontstaat er atrofie en verslechtert het zien verder tot ernstige slechtziendheid. We hebben het beloop van de ziekte onderzocht en hebben de aandoening in drie stadia ingedeeld. We weten nu waar het foute gen zit dat deze aandoening veroorzaakt, maar verder onderzoek is nodig en gaande.

Als zo’n gen gevonden wordt, is er dan genezing mogelijk?

Als een gen gevonden wordt, kan mogelijk gentherapie worden ontwikkeld om de ontwikkeling van de ziekte te voorkomen.

En dan was er nog een derde vondst.

Ja, dat is de ontdekking van een gen dat de oorzaak is van pigmentdystrofie van het netvlies. Achter het netvlies ligt een laagje donkergekleurde pigmentcellen dat voorkomt dat het licht in het oog wordt weerkaatst. Daarnaast stuurt dit laagje de lichtgevoelige cellen aan die het licht omzetten in een signaal aan de hersenen. De aandoening ontwikkelt zich vanaf middelbare leeftijd. Nu we het gen kennen dat de oorzaak van de afwijking is, kunnen we een erfelijkheidsadvies geven aan de familieleden van patiënten en op den duur zullen we het mogelijk door gentherapie kunnen voorkomen.

Ten slotte, hoe weet je of je macula degeneratie hebt?

Het begint met wazig zien, je kunt bijvoorbeeld gezichten moeilijker onderscheiden, ook de kleuren zijn vager of je ziet een grijze vlek in het midden van het gezichtsveld. En, kijk eens naar de voegen groeven van de tegels in de badkamer. Als de lijnen niet recht lopen maar golven, dan is er iets aan de hand.

Truus Rütter Uit: De Stem van Grave maart 2016